60 نفر از دانشمندان و مشاهیر، زمانی آخوند بودند اما بعداً از حوزه منفک شده و به دانشگاه یا کارهای غیرحوزوی حوزوی روی آورده‌اند.

 

دانشمندان و نام‌آورانی که قبلاً آخوند بوده‌اند (ملاک انتخاب این افراد، توجه بر انفکاک آنان از حوزه و روی‌آوری به دانشگاه یا کارهای غیرحوزوی است، وگرنه افراد مکلّای حوزوی که هم‌اکنون نوعی ارتباط با حوزه دارند بسیارند):

  1. سید حسن تقی‌زاده (ادیب، تاریخ‌شناس و سیاستمدار)
  2. سید احمد کسروی (زبان‌شناس، مورخ و نویسنده)
  3. علی دشتی (سیاستمدار و نویسنده)
  4. بدیع‌الزمان فروزانفر (ادیب،  مصحح و نویسنده)
  5. ابوالقاسم عارف قزوینی (موسیقیدان و شاعر)
  6. محمدرضا شفیعی کدکنی (ادیب، مصحح و نویسنده)
  7. محمد مجتهد شبستری (واعظ، نویسنده، فیلسوف و نظریه‌پرداز)
  8. دکتر سید جعفر شهیدی (ادیب، مجتهد و تاریخدان)
  9. محمدتقی ملک‌الشعراء بهار (ادیب، سیاستمدار، شاعر و روزنامه‌نگار)
  10. دکتر ابوالقاسم گرجی (حقوقدان، نویسنده و مجتهد)
  11. دکتر مهدی محقق (ادیب، مصحح و فیلسوف)
  12. دکتر محمدجعفر لنگرودی (حقوقدان و نویسنده)
  13. محمود شاهرخی (ادیب و شاعر معاصر)
  14. حسین پناهی (بازیگر سرشناس سینما)
  15. سرهنگ محمود مجتهدی گروسی (از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری یزدی؛  متخصص در هیپنوتیزم و تسخیر ارواح)
  16. علامه محمد قزوینی (ادیب، مصحح و کتابشناش)
  17. دکتر عبدالجواد فلاطوری اصفهانی (فیلسوف)
  18. عبدالحسین حائری (کتابشناس نسخه‌های خطی و مجتهد)
  19. عبدالحمید بدیع‌الزمانی کردستانی (ادیب ممتاز و استاد کم‌نظیر)
  20. علامه محمد فرزان (ادیب ممتاز و ناقد برجسته)
  21. ابوالقاسم پاینده (نویسنده، مترجم نامدار، صاحب ترجمه قرآن  و دیگر آثار)
  22. زین‌العابدین رهنما (نویسنده نامدار و مترجم قرآن کریم)
  23. علامه سید جلال‌الدین همایی اصفهانی (ادیب، شاعر، نویسنده و مجتهد)
  24. محمدرضا حکیمی (نویسنده، ادیب و مجتهد)
  25. سید جلال‌الدین تهرانی (عضو شورای سلطنت)
  26. سید ضیاءالدین طباطبائی (سیاستمدار مشهور)
  27. سید مصطفی حسینی طباطبائی (مفسر و مجتهد)
  28. حبیب‌الله نوبخت شیرازی (صاحب تفسیر دیوان دین، شاعر و سیاستمدار)
  29. دکتر عباس زریاب خوئی (به تمام معنا علامه، فیلسوف، فقیه، استاد تاریخ و زبان‌شناس)
  30. میرزا کوچک‌خان جنگلی (آزادی‌خواه بزرگوار)
  31. دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی (واعظ، نویسنده و فیلسوف)
  32. دکتر ابوالقاسم امامی (ادیب و مترجم قرآن به فارسی سره)
  33. دکتر محمود مهدوی دامغانی (نویسنده، ادیب و مترجم)
  34. دکتر احمد مهدوی دامغانی (ادیب و مترجم)
  35. دکتر محمود شهابی خراسانی (مجتهد بزرگ و صاحب کتاب ارزنده «ادوار فقه» که مرحوم استاد آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی او را همردیف مراجع ثلاث - گلپایگانی، شریعتمداری و مرعشی نجفی در قم - می‌دانست)
  36. دکتر سید علی موسوی بهبهانی (هم‌بحث و هم‌حجره آیت‌الله مشکینی و حقوقدان)
  37. سید محمد تدین (از رجال سیاسی عصر پهلوی)
  38. حاج‌آقا رضا رفیع (از رجال سیاسی عصر پهلوی)
  39. دکتر سید جعفر شعار (استاد زبان فارسی)
  40. دکتر اکبر ایرانی قمی (مدیر نشر میراث مکتوب)
  41. دکتر منصور طباطبائی (استاد زبان فارسی)
  42. دکتر محمدرضا ابن‌الرسول (استاد در زبان و ادبیات عرب)
  43. علی رفیعی (محقق، کتاب‌شناس و صاحب کتاب«شیفتگان کتاب»)
  44. عبدالرحمان شرفکندی - هژار - (مترجم قانون بوعلی سینا و صاحب فرهنگ فارسی به کردی)
  45. دکتر ناصر کاتوزیان (حقوقدان بزرگ)
  46. محمدتقی شریعتی (مفسر و ادیب)
  47. دکتر فضل‌الله صلواتی (محقق، شاعر و نویسنده)
  48. دکتر محمدجواد مشکور (محقق، ادیب و نویسنده)
  49. دکتر یحیی یثربی (استاد فلسفه)
  50. دکتر علی‌رضا فیض (مجتهد و استاد حقوق)
  51. دکتر علی شریعتمداری (استاد فلسفه و امور تربیتی)
  52. دکتر غلامرضا جمشیدی‌نژاد اول (کتاب‌شناس و استاد ادبیات عرب)
  53. محمدعلی علامه وحیدی (سناتور در رژیم پهلوی)
  54. احمد مفتی‌زاده (ادیب، نویسنده و فعال سیاسی)
  55. ناصر سبحانی (ادیب و نویسنده در کردستان)
  56. غلامحسین کرباسچی (شهردار اسبق تهران)
  57. دکتر حامد ناجی اصفهانی (عرفان‌پژوه و موسیقى‌شناس)
  58. دکتر علی کرباسی‌زاده (استاد در فلسفه)
  59. دکتر محسن محمدی فشارکی (کتابشناس)
  60. وحید دستگردی (مصحح، ادیب و نظامی‌شناس)

و ده‌ها نفر دیگر که بُن‌مایه‌های علمی‌شان را از حوزه‌های علمیه نجف، قم، مشهد، کردستان، شیراز و تبریز برگرفته‌اند!

ضمناً مراد من از «بن‌مایه‌های علمی» کسانی که در حوزه‌ها تحصیل  کرده‌اند، همان متون حوزوی شامل:

  1. ادبیات (صرف، نحو، لغت و اشتقاق)
  2. علوم بلاغی (معانی، بیان و بدیع)
  3. منطق
  4. فقه و اصول
  5. کلام  و فلسفه
  6. تفسیر قرآن
  7. تاریخ
  8. حدیث و رجال
  9. و گاه عرفان است.

البته در حوزه‌های قدیم؛ «هیأت و نجوم»، گاه «ریاضیات قدیم»، «طب قدیم» و حتی به طور خصوصی «علوم غریبه» و «موسیقی» نیز تدریس می‌شده است که این‌ها پایه‌های اکثر علوم انسانی را تشکیل می‌دهند.

استاد محمدعلی کوشا